jazz blues rock

Το θέρεμιν (αλλιώς θερεμίνη, αρχικά αιθερόφωνο) είναι ένα ηλεκτρονικό μουσικό όργανο που εφευρέθηκε το 1920. Είναι το μόνο μουσικό όργανο το οποίο μπορεί να παιχτεί μακρόθεν, δηλ. «στον αέρα», χωρίς να αγγίζεται από τον ερμηνευτή —του οποίου το παίξιμο μοιάζει με «εναέρια γλυπτική»— και γι' αυτόν το λόγο είναι εξαιρετικά δύσκολο. Το όνομά του το πήρε από τον εφευρέτη του, το Ρώσο Λεβ Τερμέν (ρωσ. Лев Сергеевич Термен), o oποίος μεταβαίνοντας στις ΗΠΑ άλλαξε το όνομά του σε Λέον Θέρεμιν (Léon Theremin).

Ιστορία

Η εφεύρεση του οργάνου έγινε τυχαία. Το 1919 ο Θέρεμιν δούλευε σε ένα εργαστήριο και ασχολείτο με τη μέτρηση της πυκνότητας των αερίων. Κάποια στιγμή, το πλησίασμα του χεριού του στο μηχάνημα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ήχου που έμοιαζε με σφύριγμα. Ο Θέρεμιν παρατήρησε πως η απομάκρυνση και το πλησίασμα της παλάμης του από το μετρητή παρήγαγε ήχους σε διαφορετικό τονικό ύψος, ανάλογα με την απόσταση. Με βάση αυτή την ανακάλυψη προχώρησε στην κατασκευή του οργάνου, το οποίο παρουσιάστηκε ως «αυτοτελές» μουσικό όργανο το 1928. Η συσκευή προκάλεσε το έντονο ενδιαφέρον του γίγαντα των οπτικοακουστικών μέσων RCA (Radio Corporation of America). H εταιρεία, που πίστευε ότι η εφεύρεση του Λέον Θέρεμιν μπορούσε να μπει σε κάθε σπίτι, αντικαθιστώντας το κυρίαρχο πιάνο, του πρόσφερε το 1929 συμβόλαιο αξίας 100.000 δολαρίων —ποσό τεράστιο για τα μέτρα της εποχής. Το Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς τα πρώτα όργανα βγήκαν στην αγορά με τιμή πώλησης 220 δολάρια, αλλά η RCA λίγο αργότερα διέκοψε την παραγωγή, αφού στο μεταξύ είχε ξεσπάσει η μεγάλη οικονομική κρίση (The Great Depression)

Αρχές λειτουργίας

Η θερεμίνη είναι ένα κουτί από το οποίο προεξέχουν δύο κεραίες που δημιουργούν ένα ηλεκτρομαγνητικό πεδίο. Με την κίνηση του χεριού του ανάμεσα στις κεραίες και το ηλεκτρικό δυναμικό του σώματός του, ο μουσικός επιδρά στο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο. Οι μεταβολές αυτές του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου αναγνωρίζονται, ενισχύονται και αναπαράγονται από τις κεραίες ως ήχος.

Χρήση και διάδοση

Παρόλο που το θέρεμιν αποτέλεσε από πολλές απόψεις «τομή» στην ιστορία της κατασκευής μουσικών οργάνων και ηγετικές μορφές της μουσικής πρωτοπορίας (Τζων Κέιτζ, Εντγκάρ Βαρέζ Edgard Varèse) το χαρακτήρισαν ως «το όργανο του αιώνα», η χρήση του παρέμεινε αρχικά περιορισμένη. Με λίγες εξαιρέσεις, δε βρήκε ιδιαίτερη απήχηση στο χώρο της λόγιας μουσικής της εποχής.

Χρησιμοποιήθηκε κατά κύριο λόγο σε κινηματογραφικές ταινίες, ιδίως σε σκηνές αγωνίας, φόβου, απόγνωσης και συχνά σε φιλμ επιστημονικής φαντασίας ή με «διαστημική» θεματολογία, καθώς και στην ηλεκτρονική ποπ μουσική. Μερικές από τις ταινίες που το θέρεμιν χρησιμοποιήθηκε στη μουσική - ηχητική τους επένδυση είναι οι: The Bride of Frankenstein (H νύφη του Φρανκενστάιν, 1935) του Τζέημς Γουέηλ, Νύχτα αγωνίας (1945) του Χίτσκοκ, The Day the Earth Stood Still (Όταν η Γη σταματήσει, 1951) του Ρόμπερτ Γουάιζ, It Came from Outer Space (1953) του Τζακ Άρνολντ, Ed Wood (1994) και Mars Attacks! (1996) του Τιμ Μπάρτον και Μπάτμαν για πάντα (1995) του Τζόελ Σουμάχερ.

Ευρύτερα γνωστό στο χώρο της μουσικής έγινε τη δεκαετία του '90. Το θέρεμιν ενέπνευσε συγκροτήματα όπως τους Rolling Stones, Led Zeppelin, Beach Boys, Pixies, Placebo, Portishead και Radiohead.

Ένα σύγχρονο θέρεμιν

Στους σημαντικούς ερμηνευτές του οργάνου περιλαμβάνονται οι Δρ. Σάμιουελ Χόφμαν (Dr. Samuel J. Hoffman, 1903-1967), η Λύντια Καβίνα (γενν. Μόσχα, 1967), μικρανηψιά του Λ. Θέρεμιν, και η αυστριακής καταγωγής Νεοϋορκέζα Ντόριτ Κράυσλερ (Dorit Chrysler, γενν. Γκρατς, 1973). Άρρηκτα συνδεδεμένη με το θέρεμιν είναι η πρωτοπόρος της ηλεκτρονικής μουσικής, Κλάρα Ρόκμορ (Clara Rockmore). Γεννημένη στις 9 Μαρτίου 1911, στο Βίλνιους της Λιθουανίας, η Ρόκμορ υπήρξε βιρτουόζος του οργάνου και στενή φίλη του Λ. Θέρεμιν.

Η θερεμίνη θεωρείται ως ο πρόγονος του συνθεσάιζερ. Κατέλαβε ιδιαίτερη θέση στην ιστορία της μουσικής μέσα από τον οργανοποιό Ρόμπερτ Μουγκ (Robert Moog), ο οποίος χρησιμοποιώντας τις εμπειρίες που αποκόμισε από την κατασκευή του συγκεκριμένου οργάνου στην αρχή της καριέρας του, έφτιαξε τους πρώτους συνθέτες.